ÖĞRENİLMİŞ ÇARESİZLİK

Fillerin nasıl eğitildiğini merak ettiniz mi hiç?
İnsanlar, o kocaman cüsseleriyle filleri nasıl kontrolü altında tutabiliyor?
Şöyle…
Eğitilecek olan fil daha yavruyken kalın bir zincirle bacağından bir kazığa bağlanıyor ve kaçması engelleniyor…
Yavru fil defalarca kaçmayı deniyor… Fakat zinciri koparmaya da yere çakılmış olan kazığı sökmeye de gücü yetmiyor…
Yıllar geçiyor…
Yavru fil zincire bağlı bir şekilde bekleye bekleye büyüyor…
Fil, gün gelip zinciri koparabileceği, kazığı sökebileceği güce eriştiği halde kaçmayı denemiyor bile…
İncecik bir halatla bağlı olsa da alıp başını gitmiyor…
Çünkü artık kurtulamayacağına inanıyor.
Hâlbuki kıramayacağı şey bağlı olduğu zincir değil, içine yerleşen bu duygu…
O alanın dışına çıkamayacağını “öğrenmiş” oluyor böylece.
Okuduğum bir kitapta pirelerle ilgili yapılan bir deneyden bahsedilmiş. Hoşuma giden ve ders çıkarılması gereken bu deneyi sizlerle de paylaşmak istedim. Kitapta deneyi şöyle anlatıyor: "Bilim adamları pirelerin farklı yükseklikte zıplayabildiğini görür. Birkaçını toplayıp 30 cm yüksekliğindeki bir cam fanusun içine koyarlar. Metal zemin ısıtılır. Sıcaktan rahatsız olan pireler zıplayarak kaçmaya çalışır ama kafalarını tavandaki cama çarparak düşerler. Zemin de sıcak olduğu için tekrar zıplarlar, tekrar başlarını cama vururlar. Pireler camın ne olduğunu bilmediklerinden, kendilerini neyin engellediğini anlamakta zorluk çekerler. Defalarca kafalarını cama vuran pireler sonunda o zeminde 30 santimden fazla zıpla(ya)mamayı öğrenirler. Artık hepsinin 30 cm zıpladığı görülünce deneyin ikinci aşamasına geçilir ve tavandaki cam kaldırılır. Zemin tekrar ısıtılır. Tüm pireler eşit yükseklikte, 30 cm zıplar! Üzerlerinde cam engeli yoktur, daha yükseğe zıplama imkânları vardır ama buna hiç cesaret edemezler. Kafalarım cama vura vura öğrendikleri bu sınırlayıcı ‘hayat dersi' ne sadık halde yaşarlar. Pirelerin isterlerse kaçma imkânları vardır ama kaçmazlar. Çünkü engel artık zihinlerindedir. Onları sınırlayan dış engel (cam) kalkmıştır ama kafalarındaki iç engel (burada ‘30 cm’den fazla zıplanamaz' inancı) varlığını sürdürmektedir. Bu deney canlıların neyi başaramayacaklarını nasıl öğrendiklerini göstermektedir. Bu pirelerin yaşadıklarına ‘cam tavan sendromu' denir. "
Kendimize durup şunu soralım. Bizim cam tavanınız ne kadar yüksek?
Yazar: Bu limiti kafanızı neye vura vura kendi kendinize koydunuz? Diyerek devam ediyor. Üzerinde durup düşünülesi bir deney... :)Bir örnek de deniz canlılarından gelsin…
Baraküda balığıyla yapılan deneyden bahsedelim…
Onda da sonuç aynı…
Bir baraküda balığı ve uskumrular kocaman bir fanusun içine konuyor…
Aralarına da kalın bir cam yerleştiriliyor… Ki, baraküda, uskumruları yiyemesin…
Uzun bir süre aç bırakılan baraküdanın uskumrulara saldırması bekleniyor…
Beklendiği gibi de oluyor…
Baraküda saldırıya geçiyor… Defalarca cama çarpıyor…
Bu sürede ne camı kırabiliyor ne de aradaki camı kaldırıyorlar.
Bir müddet sonra baraküda kendi etrafında dönerek yüzmeye başlıyor…
Başka hiçbir yere gitmiyor.
İlerleyen zamanlarda cam aradan alınıyor… O da ne, baraküda uskumrulara yaklaşmıyor…
Eski rotasında dönmeye devam ediyor…
Çabalamaya devam etse…
Kendi etrafında dönmek yerine gezdiği alanı daha geniş tutsa belki aç kalmayacak.
Ama pes ediyor ve avlamak istediği uskumruları kaybediyor.
Kabulleniyor durumunu.Görüldüğü gibi…
“Ne yaparsak yapalım sonuçta hiçbir şey fark etmiyor.”
“Yapamayacağım.”
“Hangi işim(iz) düzgün gitti ki bu gitsin!” şeklinde özetleyebileceğimiz düşünceler, bilim dünyasının da ilgisini çekmiş her zaman…
Bu düşünce tarzı, psikolojinin ve sosyal psikolojinin de odaklandığı konulardan biri olmuş…
Anlattığımız örnekler…
Ünlü Rus bilim adamı Pavlov’un çalışmalarından ilham alan Amerikalı Psikoloji Profesörü Martin Seligman ve arkadaşlarının 1967 yılında hayvanlar üzerinde yaptığı bir dizi deneyden sonra “öğrenilmiş çaresizlik” adıyla kavramsallaştırdığı çalışmanın sonuçlarını da destekliyor.
Elde edilen sonuçlar daha sonra insanlar üzerinde yapılan deneylerle de, tüm organizmalara genellenebilir bir olgu haline gelmiş durumda.
Seligman, teorisini şöyle özetliyor:
“Bir kişi ne zaman yaptığı şeyin küçük de olsa bir fark yaratamayacağına ısrarla kendini inandırırsa, kendini çaresiz hissedecek ve hiçbir şey yapmamayı tercih edecektir. Bu başarısızlığı kökten kabullenme durumudur.”
Çıkış yollarını da gösteriyor Seligman…
İlki, durumun başka türlü de olabileceğini hiç akıldan çıkarmamak.
İkincisi, hareket hâlinde olmak ve mutlaka bir şeyler yapmak…
Bir üçüncü yardımcı yol da Polonya asıllı Amerikalı sosyal psikolog Solomon Asch’ten geliyor…
Sosyal psikoloji alanında çalışmalar yapan Asch, insanın karar verme sürecinde çevresinin etkisinin ne denli önemli olduğunu anlamaya çalışan bir deney gerçekleştiriyor…
”Uyum deneyi” olarak da bilinen bu çalışmada Asch, deneklere iki ayrı kart gösteriyor…
Kartın birinde sadece A çizgisi var…
Diğerinde ise A, B ve C şeklinde üç farklı boyda çizgi bulunuyor…
Deneklere birinci kartın üzerindeki A çizgisinin ikinci kartta hangisi olduğu soruluyor…
Deney aslında her zaman doğru cevap verilebilecek kolaylıkta tasarlanmış…
Nitekim tek başınayken yanlış cevap veren çıkmıyor.
Fakat denekler, kendilerine yardımcı olunacağı bilgisiyle farklı bir grubun içine yerleştirilince deney gereği yanlış bilgi vermek üzere orada bulunan diğer kişilerin etkisiyle yanlış cevaplar vermeye ve A yerine B çizgisini göstermeye başlıyorlar…
Öyle ki, deneklerin dörtte üçü kendisinden önce cevap verenlerin yönlendirmesiyle yanlış olduğunu bile bile A yerine B cevabını veriyor…
Ancak ne zaman ki, grubun içinden herhangi bir kişi;
“Hayır kardeşim… Ne B’si, basbayağı A işte!” diyerek kararlı bir tavır sergiliyor, o anda deneklerin tavrı tamamen değişiyor…
Ve yanlış cevap verme eğilimi sona eriyor!

''Önyargıları parçalamak, atomu parçalamaktan daha zordur” diyerek belirtiyor ön yargı hakkındaki görüşlerini atomu parçalamayı başaran Albert Einstein.