Panoptikon Gözün İktidarı Kitap Eleştirisi

Panoptikon
Panoptikon, Pan(bütünü) optikon(gözlemlemek) kelimelerinin birleşimi ile ortaya çıkmıştır. Panoptikon, tarihsel olarak tanrı ya da tanrı kralların ‘’kutsal’’ iktidarların toplum üzerindeki denetiminin göstergesi olan ‘’göz’’, panoptikon ile birlikte dindışı, kutsal olmayan iktidarın yeni iktidar biçimiyle birlikte yeryüzüne inmiştir. Kapitalist iktidarlar toplumsal denetim için ‘’göz’’e vurguda bulunmuşlardır. Gözün vurgulanması 21. yy.’da devam etmektedir. Panoptikon, başlangıçta çoğu çevre tarafından kabul görmemiştir. İlk zamanlarda Jeremy Bentham, Londra’da panoptikon inşa etmek istemiştir. Bu porjesi hükümet tarafından reddedilince hayal kırıklığına uğramıştır. Panoptikon, 21. yy.’da birçok alanda kullanılmaktadır. Toplumların kontrolü ve gözlemlenmesi için uygulanan metodlar Jeremy Bentham’ın panoptikon’unu kullanmaktadırlar. Panoptikon, sistemlerin zayıflıklarını gidermek için detaylar üzerinde çalışıp zayıf noktaları kapatmak üzere inşa etme üzerine kuruludur. Jeremy Bentham’ın 1780’lerde Rusya’ya ağabeyinin yanına uzun süreli bir seyahati sırasında ağabeyi Samuel’in birçok işi merkezi yerden kontrol etmek için tasarladığı panoptikon ile tanışır. Derin hayranlıktan sonra panoptikon’u geliştirmek istemiş ve bununla ilgili detaylı çalışmalara başlamıştır. Jeremy Bentham, panoptikonu kullanılarak insandan alınabilecek en yüksek faydayı elde etme uğraşı ile bir hapishane tasarlamıştır. Bu hapishane ile tek bir kontrol merkezi ile tüm mahkûmlar etki altında tutularak istenilen düzende ilerlemeleri sağlanmak istenmiştir. Hapishane projesi de buna uygun tasarlanmıştır. Jeremy Bentham, panoptikonun ıslah evi, nezarethane, fabrikalar, tımarhaneler, hastaneler ve okullarda da kullanılabileceğini ifade etmiştir. Panoptikon sadece zaman anlamında fayda amacı gütmez. Panoptikon, finans, zaman ve insan yeteneklerinin uygun şekilde kullanılması konusunda da faydacı yaklaşır. Jeremy Bentham, hapishanelerdeki mahkûmların insan becerilerinin doğru yerde kullanımı için gerekli ayrıştırmayı merkezin yapması gerektiğini ve bunu yaparken ikna etmesi için öncelikle ne yapabiliyor olduklarını değil ne yapamıyor olduklarının belirtilmesi gerektiğini dile getirmiştir. Bu süreç sonunda insanların yaşamlarını kaybetmemek için hapishanenin belirttiği işlerde çalışarak topluma ve kendisine fayda sağlamış olacaktır. Panoptikon, finans sistemine uygulandığında fabrikalarda saatlik çalışan işçilerden alınan verim daha da artacak ve kazanç oranını istenilen düzeyde tutmaya yardımcı olacaktır. Panoptikon’da denetimcinin denetimlenmesi konusunda Jeremy Bentham, panoptikon’un bunun için bir çözüm olduğunu ve bu sayede rahatlıkla denetimcilerin de baş denetçi tarafından denetim altında tutulup uygunsuz davranışlarda bulunmasını engelleyeceği ifade edilmiştir.

Panoptikon’un Mimari Tasarımı
Jeremy Bentham, panoptikon için tasarladığı örnek yapı hapishanedir ve bu hapishane daireseldir. Tutukluların hücreleri binanın çeperinde konumlanır. Hücreler birbirinden ayrılmıştır ve böylelikle, binanın çeperinden merkeze uzanan ve en büyük boyuttaki hücreyi oluşturmak için gerekli olduğu düşünülen mümkün olan noktaya dek uzatılan dairesel bölmeler sayesinde tutukluların birbirleri ile olan iletişim kurmaları engellenir. Gözetleyicinin odası merkezde yer alır. Hepsinde olmasa bile çoğunda merkezle çeper arasında dairesel bir boşluk ya da alan bırakılması uygun olur. Bu kısma ara bölge denir. Hücrelerin genişliği, binanın dışından gözetmen locasına uzanan bir koridor için yeterli olacak şekilde düzenlenebilir. Binanın dış çeperinde bulunan hücrelerde, sadece hücreyi aydınlatmak için değil de aynı zamanda aynı zamanda hücreden geçerek gözetmen locasına denk gelen bölümü de yeterince aydınlatabilmesi için bir penceresi vardır. Hücrelerin iç çeperine, gözetim kulesine bakan kısmına demir parmaklılar yapılır, böylelikle hücrenin bir parçası gözetmenin görüşünden kaçamayacak kadar aydınlık olur. Bu parmaklıkların, tutukluyu ilk girişinde içeri girmesini sağlayacak ve her daim gözetmen ya da görevlilerin girişine izin verecek büyüklükte kapı biçiminde açıklıkları bulunur. Tutukluların diğer tutukluları görmesini engellemek için, hücrelerin ara duvarlarını parmaklıların birkaç adım ilerisine kadar çekilir.
Jerem Bentham, bu tasarımın hastaneler içinde geçerli olduğunu, bunun doktor ve hemşireler açısından verimli bilgi akışı açısından ve acil durumlarda rahat müdahale edilebilirlik için kullanılabileceğini belirtmektedir. Hapishaneden farkı demir parmaklıklar yerine perdeler kullanılması gerektiğini ifade etmiştir. Jeremy Bentham, tımarhaneler için ise hapishane tasarımın gerekli olduğunu bunlara ek olarak zincirlerin kullanılabileceğini ifade etmiştir. Buna sebep olarak tımarhanedeki hastaların birbirlerine ciddi hasarlar verme ihtimalleri olmasıdır. Panoptikonun, fabrikalarda gözetmenin merkezi bir yerde konumlandırılması üzerine düşünülmüştür. Jeremy Bentham, okullar için ince duvarlar ve ince tahtalarla ayrılmış sınıflar planlamıştır. Öğrencilere hissettirmeden yapılan bu gözetleme sayesinde, farklı ölçü ve tipteki yetenekler bariz şekilde fark edilecek ve bu mizaçlara uygun biçimlendirmeye olanak sağlayacaktır. Öğrenciler arasında ki tembel ve çalışkan ayrımı da çok rahat yapılabilecek ve buna uygun sınıflandırma yapılacaktır. Bu bilgiler sayesinde parayla gizlenen tembelliğin önüne geçilebilecek yozlaşma engellenecektir. Öğrenciler arasında düzeni bozan ve kaba öğrenciler bu gruplardan ayrıştırılacaktır. Bunun sayesinde öğrenciler için açık gözetim gerekmeksizin herkesin ihtiyacı olan ortam hazırlanmış olacaktır.

Gözün iktidarı
Gözün iktidarı insanlık tarihinin başından beri yaşamamızın birçok alanında hissedilmektedir. İlk çağlardaki sanatsal üretimler gözün iktidarı hakkında ipuçları vermektedir. Örneğin, Mısır hiyerarşiler tarihinin öyküsünü anlatır. Pharaoh’un gözü toplumsal piramidin tepesinde ki güneş diskidir. Bakışının bir açısı vardır. Toplumsal piramidin tepesinde ki bu göz, toplumsal yapıdaki eşitsizliği ve hiyerarşik ilişkiyi gösterir. Toplumda gözetleyen ve gözetlenenler vardır. 18. yüzyılda tasarlanan Jeremy Bentham’ın panoptikon modelinde de bakış bir iktidar tekniği olarak işlev görmektedir. Panoptikon yazıldığında panoptikon temel olarak mimari bir modeldi. Ancak günümüzde panoptikon mimari bir yapılanma olmanın ötesinde politik ve toplumsal yapılanmaya da gönderme yapar. Panoptikon hem kapitalist düzenin sürdürülmesi hem de iktidardaki güçlerin hegemonyasını devam ettirebilmesi için bir güvenlik ve verimlilik modeli haline gelmiştir. Gözün iktidarı olarak adlandırılan kapitalist iktidar biçimine ilişkin tartışma Jeremy Bentham’ın panoptikonu ile başlar ve Foucault’un çalışmaları ile devam eder. İktidarın gözünün ürettiği gözün iktidarı, yeni teknolojileri kullanarak disiplin ve cezalandırma temelinde, hapishane sistemini tüm yaşam alanlarına yaymıştır. Gözetim toplumu temel olarak Jeremy Bentham’ın panoptikonu metinde de görüldüğü üzere çalışma yaşamının düzenlenmesi ile ilintilidir, bu anlamda işçiler üzerindeki denetim ve gözetimin sağlanması iktidar için iş yaşamına eklemlenmiş, yeni teknolojilerin gelişimi ile birlikte gözetim biçimleri gelişmiş ve gözetimi iş yaşamının en etkin öğelerinden birisine dönüşmüştür. Kapitalizmin işçi üzerindeki denetimi öncelikle işyerlerinde başlar ve sonrasında emekçi sınıfların tüm yaşam alanlarının denetimi ve gözetimi ile yaygınlaşır. Bentham’ın döneminde mimarinin temel alındığı ve mimari teknikleri kullanarak işçilerin denetlenmesi üzerinde dururken günümüzde gözetim teknolojik gelişimle birlikte mimariden teknolojik aygıtlara doğru bir kayma yaşamıştır, mimari gözetimin yerini ekran görüntüsü almıştır, başka bir değişle teknolojik panoptikon dönemi başlamıştır. Panoptikon sistemde iktidarın görünmeden gözetleyen yapısını yaratır. İktidarı bir fetişe dönüştürür, toplum için ulaşılmaz, parçalanmaz kutsal bir yapı olarak toplumsal bilince yansıtılan iktidarın kendisini korunması sürecine yardımcı olur. Teknolojik panoptikon ile birlikte toplumsal yaşamın iktidar tarafından gözetim altında tutulması, ötekileştirilmiş muhaliflerin giderek toplumdan kopartılması ve tecrit edilmesi iktidarın kurgusunun kara ütopyasının yaşama geçirilmesine olanak sağlamıştır. Gözün iktidarı insanlara mutlu biçimde nasıl yaşanılır bilincini iletişim kanalları ile etkin bir şekilde kullanarak verirken, insanların gözetlenmeyi arzulamayacak kıvama getirir.

Sonuç
Jeremy Bentham, panoptikon’u tasarlarken mimari bir şekilde tasarlamış ve bununla kurum, özel kuruluşlar ve insan için elde edilebilecek en iyi faydayı elde etmeyi hedeflemiştir. Bu süreç başta olumsuz karşılansa bile sonra ki süreçlerde panoptikon baz alınarak yeni tasarımlar ortaya çıkmıştır. Bu tasarımlar ilk başta insanın faydası gibi görünse de ileri ki süreçlerde tamamen insan kullanım alanına dönüşmüştür. Günümüzde kullanılan tasarımlar panoptikon baz alınarak tasarlanan iktidarların gözü modeli insanlar üzerinde tam bir hegemonya kurma üzerinedir. Toplumlar tek bir merkezden hissettirilmeden yönlendirilip. Bu yönlendirmelerin insanların kendi tercihi gibi hissettirilmektedir.. Günümüzde kullanılan MOBESE, TV ve sosyal medya buna en iyi örneklerdir. MOBESE sisteminin toplumdaki bakış açısı güvenlik için oluşturulmuş anlık kayıt ve izleme sistemidir. Bu sistemleri insanlar bizzat kendileri talep etmekte ve hükümetlerin kullanımı talep etmektedirler. İktidardaki kuvvetler MOBESE’ler aracılığıyla insanları takip etmekte ve anlık bilgiler elde ederek insanları manipüle edebilecek bilgilere sahip olmaktadır. Televizyonlar toplumların vazgeçilmez ev ve ofis demirbaşlarından biri konumuna gelirken, bu insanların kendi rızasıyla gerçekleştirdiği bir eylem haline gelmiştir. İktidardaki güçler televizyonları kullanarak topluma istenilen bilgiyi geçebilmekte ve bununla insanları manipüle edebilmektedir. Panoptikonun başka şekilde var olmuş tasarısına en güzel örnektir televizyon. Sosyal medya günümüzde her bireyin hemen hemen erişebildiği ve üyeliği bulunan alandır. İnsanlar burayı kullanırken birinci ağızdan bilgi alma gayesindedirler. Bu alanların iktidarında ki kişiler bu sistemi kullanarak insanları gruplaştırma ve ayrıştırma görevi olarak sosyal medyayı kullanmaktadırlar. Sosyal medyada kullanılan bilgi ve düşünceler, sosyal medya sahiplerinin ellerinde arşivlenmekte ve insanların profiline dair bir bilgi olarak ellerinde bulunmaktadır. Sosyal medya kullanıcıları verdikleri bu bilgiler sayesinde, sosyal medya sahipleri tarafından daha kolay manipüle edilebileceklerdir. Bu olurken sosyal medya kullanıcıları farkına bile varamayacaklardır. Toplumlarda artık kendi rızasıyla talep edilen gözetim kültürü oluşturulmuş ve bu alanda olabilecek gelişmeleri toplum bizzat kendisi üretmek istemektedir. Toplumları dizayn ederken kullanılan bu metodların çoğu Jeremy Bentham’ın panoptikon tasarısından ilham almaktadırlar. Birçok filozof ve yazar bu konuda fikirler beyan etmiş ve bu düşünceyi desteklemişlerdir. Bu düşüncelere karşı çıkan muhalifler sayesinde sistem açıklıklarını bulmakta ona göre yeni sistemler geliştirmektedir. Muhalif seslerin bunu fark etmesi ve buna göre mücadele etmesi gerekmektedir. Mücadele sonunda insanlara gözetimsiz bir toplumun hayali aşılanmak istenmektedir.

Yazar Jeremy Bentham
Jeremy Bentham, İngiliz filozof ve hukukçudur. 18.yy.’da yaşamış ve ağabeyi Samuel Bentham’dan ilham alarak en ince detaya kadar sunduğu panoptikon, insandan en yüksek seviyede nasıl faydalanabileceğini anlatmıştır.

yazar: M.Y