E-Atık Yönetimi ve Ekonomideki Payı
E-atıkların yönetiminde kayıt dışı oranı küresel ölçekte olduğu gibi ülkemizde de çok yüksektir. Ülkemizde oluşan e-atıkların çok az bir bölümünün belediye atık depolama sahalarında son bulduğu, büyük çoğunluğunun gayri resmi unsurlar tarafından toplandığı bilinmektedir. Genel olarak, küçük dağıtıcılar ve ikinci el satıcıları, e-atıkların önemli bir bölümünü bedelsiz olarak toplamakta ya da gayri resmi olarak satın almakta ve lisanssız işleme tesislerinde satmaktadır.
Dünyadaki toplam geri dönüşüm oranı çok düşüktür. Bu rakam %20’leri geçmemektedir. Atıkların geriye kalan %80’i ise kayıt dışı olarak yakılır veya depolanır. Modern elektroniğin diğer bileşenleri gibi, piller hayatımızda önemli yere sahiptir. Neredeyse tüm taşınabilir cihazlar pil ile çalışmaktadır. Fakat henüz küresel e-atık olarak sayılmamaktadırlar. Piller normalde aşağıdaki dokuz metalden bir veya daha fazlasını içerir: lityum, kobalt, kadmiyum, kurşun, çinko, manganez, nikel, gümüş veya merkür. Şu anda bu sektörün küresel geri dönüşüm oranı %42’dir. E-atık geri dönüşümünde sorunlar yaşanmasının bir sebebi her geçen gün daha fazla elektronikleşen ve daha küçük, daha karmaşık hale gelen cihazların türemesidir. Bu durum ayrıştırmayı zorlaştırmakta ve geri kazanım maliyetlerini artırmaktadır.
Toplam 67 ülkede elektronik atık mevzuatı mevcuttur. Buna rağmen, birçok Afrika ülkesinde, Latin Amerika’da ve Güneydoğu Asya’da henüz bir yapılanma yoktur. Ülkemizde Mayıs 2012 tarihli resmi gazetede Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan “Atık Elektrikli Ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği” yürürlüktedir. Bu yönetmeliğin amacı; elektrikli ve elektronik eşyaların üretiminden nihai bertarafına kadar çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla elektrikli ve elektronik eşyalarda bazı zararlı maddelerin kullanımının sınırlandırılması, bu sınırlandırmalardan muaf tutulacak uygulamaların belirlenmesi, elektrikli ve elektronik eşyaların ithalatının kontrol altına alınması, elektrikli ve elektronik atıkların oluşumunun ve bertaraf edilecek atık miktarının azaltılması için yeniden kullanım, geri dönüşüm, geri kazanım yöntem ve hedeflerine ilişkin hukuki ve teknik esasları düzenlemektir.
Ancak yönetmelik hükümleri ve hedefleri 2012 yılında güncellenen ikinci AEEE Direktifi (2012/19/EU) ve Döngüsel Ekonomi Eylem Planı (2018/849) çerçevesinde henüz güncellenmemiştir. Mevcut yönetmelikteki toplama hedefleri kişi başına kg olarak belirlenmiş durumdadır. Bir diğer taraftan, Avrupa Birliği’nin e-atıklarla ilgili güncel direktiflerine (2011/65/ EU sayılı RoHS Direktifi ve 2012/19/EU sayılı AEEE Direktifi) yönelik revizyon çalışmaları çerçevesinde Tablo-1’de yüzdesel toplama hedefleri üzerinde çalışılmaktadır. Ancak yönetmelik hedeflerinin düşük olması kayıtlı toplama oranının düşük olmasındaki başlıca nedenlerden birisidir.
Tablo-1: E-atık Toplama Hedefleri (24.11.2015 tarih ve 139115 sayılı Resmi Gazete)
Yapılan birebir görüşmelerde Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) ile ilgili diğer kurumlar arası koordinasyon olmaması ve verilerin paydaşlara açık olmamasının e-atık yönetimi konusunda etkin bir çevre politikası için zemin yaratılamaması ve dolayısıyla yönetmeliğin uygulamada etkisiz kalmasına neden olduğu belirtilmiştir.
2017 yılında Türkiye’de piyasaya sürülen toplam elektrikli ve elektronik eşya miktarı 777 bin ton, 2014, 2015 ve 2016 yılları ortalaması ise 750 bin ton olarak hesaplanmıştır (EC, 2014). Piyasaya sürülen toplam elektrikli ve elektronik eşya miktarının doğru bilinmesi, toplam e-atık miktarının tahmin edilmesi ve bu tahminlere dayanarak revize edilecek yönetmelikteki kademeli toplama hedeflerinin hesaplanması için oldukça kritiktir. Bu doğrultuda daha önce yapılan çalışmalara göre; 2017 yılında Türkiye’de piyasaya sürülen toplam elektrikli ve elektronik eşya miktarı 777 bin ton, 2014, 2015 ve 2016 yılları ortalaması ise 750 bin ton olarak hesaplanmıştır (EC, 2014). Türkiye 2017 yılında 19 bin ton e-atık toplayarak sadece %3’lük bir geri dönüşüm oranına ulaşabilmiştir.
E-atıkların ekonomideki payı çok büyüktür. Özellikle altın, gümüş, bakır, platin ve paladyum gibi maddelerden kaynaklanan e-atıklarda çok fazla ekonomik değer vardır. Bir ton akıllı telefonda bir ton altın cevherinden 100 kat daha fazla altın vardır. Dünyanın en zengin değerli malzeme yatakları, çöplüklerde veya insanların evlerinde bulunmaktadır.
