II. HACI ÇELEBİ HAN VE ŞEKİ HANLIĞI
1743 ve 1744 yıllarında Nadir Şah siyasetine karşı başlayan özgürlük harekâtı devrinde Şeki; İran zulmünden kurtularak bağımsız hanlığın merkezi haline gelmiştir. Şeki Hanlığı’nın ilk Han’ı Kara Keşişoğlu soyundan gelen Kurban oğlu Hacı Çelebi Han’dır. 1441 ve 1551 yıllarına kadar Şeki’yi Kara Keşişoğlu soyundan gelen hanlar idare etmiştir. Rivayete göre Alban Hristiyanlarından olan Kara Keşişoğlu zengin bir köy keşişi idi. Sülaleye esas önem kazandıran onun oğlu Candar Keşişoğlu’dur. O İslam dinini kabul ederek ismini Alican olarak değiştirmiştir. Onun ölümünden sonra 1457 yılından itibaren Şeki vilayetini oğlu Kutul idare etmiştir.
Nadir Şah Avşar
Hacı Çelebi Han’ın doğum tarihinin ne zaman olduğu tam olarak belli değildir. O, Azerbaycan’ın Şeki şehrinde asil bir ailede doğmuştur. Babası Kurban Han aslen Ortlak Türk kabilesinden idi. Kaynaklara göre, Hacı Çelebi Han 1551 yılında Şeki hâkimi olan Derviş Muhammed Han’ın soyundandır. Hacı Çelebi Han’ın çocukluk ve gençlik yılları hakkında da bilgi çok azdır. Bilinen odur ki, gençlik yıllarında iyi silah kullanmayı öğrenmiş, tarih, edebiyat gibi ilimlerle meşgul olmuştur. Şahsi gayretleri sonucu ilmini daha da artıran Hacı Çelebi Han, halk arasında da büyük saygı ve nüfuz kazanmıştır. Hacı Çelebi Han’ın Hasan Ağa, Ağakişi Han, Abdulkadir Han ve Cafer Ağa isminde 4 oğlu vardır.
A. Bağımsızlık Mücadelesi ve Şeki Hanlığı’nın Kuruluşu
İran’da hâkimiyeti ele geçiren Nadir Şah, Azerbaycan’ı İran topraklarına katarak burada kendi lehine birçok kararlar alıp uygulamaya koydu. Bundan rahatsız olan Azerbaycan ve Dağıstan’da İran hâkimiyetine karşı mücadele güçlendi. İran hâkimiyetine karşı mücadele edenlerden biri de Şeki vilayeti olmuştur. Bilindiği gibi Nadir Şah’ın ölümünden sonra Azerbaycan topraklarında birçok bağımsız hanlıklar kurulmuştur. Ancak Şeki Hanlığı Nadir Şah hala hayattayken bağımsızlığını ilen eden tek hanlık idi.
Nadir Şah hâkimiyete geldikten sonra Şeki vilayetini idare etmek için Melik Necef’i hâkim olarak tayin etti. Ancak Melik Necef’in halkla iyi geçinememesi ve toplanan vergilerin ağır olması halkın ayaklanmasına neden oldu. 1741 yılında Şeki ahalisinin bu durumu Nadir Şaha şikayet etmesi üzerine, Nadir Şah ahali tarafindan saygi duyulan Hacı Çelebi’ni vekil olarek Şeki’ye tayin etti. Hacı Çelebi’nin Şeki vilayetinin vekili seçilmesi hakkında ferman imzalandı ve ona bazı yetkiler verildi. Bu yetkilerden biri de Şeki hâkimi Melik Necef’in, Hacı Çelebi’nin izni olmadan ahaliden tayin olunandan fazla vergi toplayamayacağıdır.
Bir zaman sonra bu durumdan rahatsız olan Melik Necef, Nadir Şah’a mektup yazarak Hacı Çelebi’nin vergilerin toplamasında ona engel olduğunu söyledi. Bu duruma çok hiddetlenen Nadir Şah, Hacı Çelebi’yi huzuruna getirtir ve asılarak idam edilmesini emreder. Ancak bu durum karşısında kendini kaybetmeyen Hacı Çelebi, amacının Şah’ın tayin ettiği vergilerin toplanmasına engel olmak değil, aksine kolaylaştırmak olduğunu söylemiş ve Melik Necef’in halktan Şahın belirlediği vergilerin bir kaç katını aldığını, kendisinin bu ek vergiye karşı çıktığını açıklar. Bunları dinleyen Nadir Şah, Hacı Çelebi’nin haklı olduğunu anlar ve idam kararından vazgeçerek onun yetkilerini de artırarak yeniden Şeki’ye vekil tayin eder.
Hacı Çelebi Nadir Şah’ın yanından döndükten sonra vazifesinde kalmasından yararlanarak Melik Necef’i daha da sıkıştırmaya başladı. Melik Necef yeniden durumu Nadir Şah’a bildirdi. Nadir Şah, Hacı Çelebi’nin nüfuzunun artmasının vilayette itaatsizliğin ortaya çıkmasına neden olacağına kanaat getirdi. Bu yüzden Hacı Çelebi’ye 100 tümen (İran parası) ceza keserek onu huzuruna çağırdı. Hacı Çelebi bu parayı vermeyi kabul etmediği gibi, Nadir Şah’ın yanına da gitmedi. Böylece Hacı Çelebi halkı da yanına alarak İran hâkimiyetine karşı isyana başladı. İsyancılar Şeki hâkimi Melik Necef ve adamlarını öldürdüler. Hacı Çelebi Han Nadir Şah’a haber göndererek Şeki’nin bağımsız bir Hanlık, kendisinin de bu Hanlığın Han’ı olduğunu ilan etti. Böylece 1743 yılında Hacı Çelebi Han Şeki Hanlığı’nı kurmuş oldu.
Hacı Çekebi Han
İsyan döneminin Nadir Şah’ın Osmanlı Devleti ile savaştığı yıllar ve ülkenin her tarafında ayaklanma ve isyanların genişlediği senelere denk gelmesi, Hacı Çelebi’nin tarihi olayları iyi değerlendirdiğini göstermektedir. Hacı Çelebi Han ülke içerisindeki olayları göz önünde bulundurmuş, Nadir Şah’ın da durumunun kritik olduğu bir zamanda Şeki hâkimini katlederek vilayeti bağımsız Hanlık ilan etmiştir. Yani, Hacı Çelebi Han Nadir Şah’ın tayin ettiği hâkimi öldürmekle yetinmemiş, bununla birlikte Nadir Şah Devleti’nin arazi bütünlüğünü de parçalama girişiminde bulunmuştur.
Hacı Çelebi Han bu isyanın Nadir Şah’ın dikkatinden kaçmayacağını iyi anlıyordu. Bu yüzden Nadir Şah’ın Osmanlı Devleti ile savaştığı bir zamanda savunma önlemlerini almaya başladı. Nadir Şah’ı ordusuna açık alanda karşı koyamayacağını anlayan Hacı Çelebi Han halka “Gelersen-Görersen” kalesine gitmelerini söyledi. Şeki’den 8 km uzaklıktaki Kiş köyünde kurulmuş olan bu kale, sarp kayalı dağların yüksekliğinde olması ve etrafının sık ormanlarla kaplanması nedeniyle düşmana karşı savunma yapılmasını kolaylaştırıyordu.
1744 yılında Nadir Şah büyük bir orduyla Berde’ye gelerek karargâhı buraya kurdu ve buradan 15 bin kişilik orduyla Şeki Hanlığı üzerine yürüdü. Azerbaycan ve Rus kaynaklarına göre, Nadir Şah hem 1744 yılının sonları, hem de 1745 yılının başlarında Şeki’de olmuş ve Hacı Çelebi Han tarafından başlatılan isyanı bastırmaya çalışmıştır. Ordusuyla birlikte Şeki’ye gelen Nadir Şah’ın ilk işi kaleyi kuşatma altına almak oldu. Ancak kalenin korunaklı bir yerde olması Nadir Şah’ın başarısızlığına sebep oldu. Ayrıca Azerbaycan’ın kuzeydoğusunda ki Car-Balakenden ve Dağıstan’dan isyancılara askeri yardım gelmeye başladı. Gelen bu yardımlar Hacı Çelebi Han’ın gücünü biraz daha artırdı.
Yol dar derelerden geçtiği için Nadir Şah, ordusunun esas kuvvetlerini cephanesiyle birlikte Daşbulak köyü yakınlarında bulunan Kotan bölgesine yerleştirdi. 1744 yılında “Gelersen-Görersen” kalesi etrafında yapılan savaş 3 gün devam etmiştir. Nadir Şah 500 askerini kaybederek Berde’ye geri çekilmek zorunda kaldı.
Berde’ye çekilen Nadir Şah 1744 yılının sonlarında 30 bin kişilik orduyla Derbent’e gitti. 1745 yılının Şubat ayında yeniden Şeki’ye dönerek kaleyi kuşatma altına aldı. Ancak bu defa da Nadir Şah başarısız oldu. Kaleyi savaşla alamayan Nadir Şah, Hacı Çelebi Han’a haber göndererek teslim olursa canını bağışlayacağını ve onu yeniden Şeki’ye vekil olarak tayin edeceğini söyledi. Bunu kabul etmeyen Hacı Çelebi Han, isyanı sürdürmeyi devam etti. Bundan hiddetlenen Nadir Şah Şeki şehrini ve civarındaki bütün köyleri yaktı. 1745 yılının Mayıs ayında Nadir Şah kaleyi kuşatma altında bırakarak Şeki’den geri çekildi. Kaynaklara göre Nadir Şah’ın geri çekilme nedeni Osmanlı Devleti ile yapılacak savaşın yaklaşması idi.
1746 yılında Hacı Çelebi Han toplanan yiyeceğin bitmesi nedeniyle isyandan vazgeçerek, Nadir Şah‘ın önce yapmış olduğu teklifi kabul etmek zorunda kaldı. Nadir Şah ferman yazarak Melik Cafer isimli birini Şeki’nin hâkimi, Hacı Çelebi’yi ise yeniden Şeki vilayetinin vekili olarak tayin etti. Asya’nın en büyük kumandanlarından biri olan Nadir Şah’ın Şeki isyanını bastıramaması tüm doğuda büyük ses getirmişti.
Nadir Şah’ın Mayıs 1747 yılında bir suikast sonucu öldürülmesi ile zaten dağılmakta olan İran Devleti parçalandı. Bunu fırsat bilen Hacı Çelebi Han, 1743 yılında kurmuş olduğu Şeki Hanlığı’nı, 1747 yılında yeniden bağımsız hanlık ilan ederek Hanlık tahtına oturdu.
Azerbaycan hanlıklarının bir çoğu, ortaya çıktıkları günden itibaren Osmanlı İnparatorluğu ile sıkı ilişkiler kurmaya ve onun desteğini alamaya çalışmışlardır. Bununla ilgili Osmanlı Devletine ilk müracaat eden, Şekili Hacı Çelebi Han olmuştur.Hacı Çelebi Han, 1747 yılında Hanlığın başına geçdikden sonra yapmış olduğu ilk iş Osmanlı Padişahı Sultan I. Mahmud’a mektup yazmak, Osmanlı Devletinin himayeside olduğunu söylemiştir.
Linklere tıklayarak Giriş ve I. Bölüm kısımlarını okuya bilirsiniz.
bulbapp.io/p/f4be4a01-7632-4649-8ea3-fb0cda2ab6f4/kuruluundan-rusyann-igaline-kadar-azerbaycan-eki-hanl
bulbapp.io/p/dba0efb4-e753-49c1-b5be-f2971f46a512/i-eki-hanliindan-nce-ekinin-durumu
