Hac Çelebi Han'ın Azerbaycan Topraklarını Birleştirme Siyaseti
A. Azerbaycan Topraklarını Birleştirme Siyaseti
1747 yılında Nadir Şah’ın öldürülmesinden sonra Hacı Çelebi Şeki’yi yeniden bağımsız bir Hanlık yaptı. Devletin ekonomisini güçlendiren Çelebi Han Azerbaycan topraklarını tek bir devlet olarak birleştirme kararını aldı. Ancak İran’da hâkimiyeti ele geçiren Emir Aslan Han Azerbaycan’da kurulmuş olan Hanlıkları kendine tabi etmek istedi. Emir Aslan Han büyük bir orduyla Azerbaycan’a gelerek Karabağ’ı kendine bağladı. Çelebi Han’a da haber göndererek kendine tabi olmasını istedi. Hacı Çelebi onun bu isteğini kabul etmediği gibi büyük oğlu Hasan Ağa’yı bir ordunun başına kumandan tayin ederek Emir Aslan’ın ordusunun üzerine gönderdi. Bu savaşta Hasan Ağa öldürülse de Hacı Çelebi’nin ordusu galip geldi. Hacı Çelebi Han durumu kendi lehine çevirmek için büyük bir orduyla Tebriz’e kadar gittiyse de Tebriz’i ele geçiremeden geri dönmek zorunda kaldı.
Çelebi Han bu sorunu hallettikten sonra, Azerbaycan topraklarını birleştirme siyasetine başladı. Bu amaçla siyasî bir evlilik de denilebilecek şekilde Kazıkumuk hâkimi Muhammed Hasan’ın kızını oğlu Ağakişi Bey’e nikâhladı ve burasını kendi Hanlığına kattı. Hacı Çelebi Han bundan sonra Kutkaşen, Ereş, İlisu, Kabele Sultanlıklarını ve Car-Balaken’ı Şeki Hanlığı’na birleştirdi. Şeki Hanlığı bu dönemlerde Azerbaycan Hanlıkları içerisinde en güçlü devlet oldu.
Karabağ Hanlığı’nı da kendi topraklarına katmayı düşünen Hacı Çelebi Han, Şamahı Han’ı ile ittifak yaptı. 1748 yılında Çelebi Han ve müttefiki olan Şamahı Han’ının birleşmiş orduları Hanlığın merkezinde olan Bayat kalesini kuşatma altına aldılar. Tarihe “Bayat savaşı” ismi ile geçen ve bir aydan fazla devam eden savaşların sonunda Penah Ali Han zafer kazandı. Müttefikler Karabağ’ı zapt edemeden geri çekilmek zorunda kaldılar. Yenildikten sonra Kür Nehri’nin sol sahiline çıkan Hacı Çelebi Han hayal kırıklığı içerisinde şunları söylemiştir: “Penah Ali Han bu güne kadar bir sikkesiz gümüş idi, biz geldik, ona sikke vurduk ve geri döndük”.
1748 yılında Emir Aslan Han’ı yenen İbrahim Şah İran’da hâkimiyeti ele geçirdi. O 1749 yılında Azerbaycan’daki Hanlıklara haber göndererek 10 bin kişilik ordu talep etti. Şekili Çelebi Han, Kubalı Hüseyin Ali Han ve Salyan hâkimi İbrahim Şahın bu isteğini kabul etmezken, Yeni Şamahı’da hâkimiyette olan Muhammed Ali Han bu talebi kabul etti. Bu duruma sinirlenen Çelebi Han, Kuba ve Salyan ordularıyla birlikte Şamahı üzerine yürüdü. Fakat İbrahim Şah’ın Muhammed Ali Han’a yardım etmesi sonucu Çelebi Han’ın Şamahı’yı ele geçirme girişimi başarısız oldu. Bir zaman sonra Çelebi Han bu ittifaka Karabağlı Penah Ali Han’ı ve Bakü Han’ını da katarak yeniden Yeni Şamahı üzerine hücum etti. Muhammed Ali Han bu defa müttefik ordulara yenilerek Hacı Çelebi ile anlaşma yapmak zorunda kaldı. Hacı Çelebi Han Şamahı’nın Ağsu şehrinde 100 kişilik askeri bir birlik bırakarak geri çekildi ve bundan sonra Yeni Şamahı bir bakıma Şeki Hanlığı’na bağlı hale geldi.
Bir zaman sonra Gürcü Çarları ve Azerbaycan Hanları Çelebi Han’ın güçlenmesinden rahatsız olmaya başladılar. Bu durumdan faydalanmak isteyen Teymuraz ve II. İrakli, Çelebi Hana karşı olan Revan ve Gence Hanlarını da kendi taraflarına çekmeyi başardılar. II. İrakli, Revan ve Gence hanları ile birlikte Şeki Hanlığı üzerine yürüdüler. 1751 yılında Car-Balaken yakınlarında yapılan savaşta Çelebi Han müttefik orduları ağır yenilgiye uğratarak geri çekilmeye zorladı. Fakat 1752 yılında Teymuraz’ın oğlu II. İrakli ve Azerbaycan Hanları, Karabağ Han’ı Penah Ali Han, Gence Han’ı Şahverdi Han, Revan Han’ı Hüseyin Ali Han, Karadağlı Kerim Han ve Nahçivan Han’ı Haydarkulu Han, Hacı Çelebi Han’a karşı yeniden ittifak yapmayı kararlaştırdılar. Ancak anlaşma yapmak için Gence’ye gelen II. İrakli, Hanları esir aldı. Bunu duyan Çelebi Han, Hanları kurtarmak için harekete geçti. Yapılan savaşta II. İrakli’yi yenerek Hanları kurtardı. Bu savaştan sonra Çelebi Han Borçalı, Kazak ve Şemkir’i ele geçirdi. Oğlu Ağakişi’yi ele geçirilen topraklara hâkim tayin ederek Şeki’ye döndü.
Bu olaylardan sonra Gence ve Revan Hanlıkları Şeki Hanlığı’na bağlı hale geldiler. 1752 yılında Gürcistan üzerine yapılacak sefere, Hacı Çelebi Han’ın talebi üzerine Gence Han’ı Şahverdi Han ve Revan Han’ı Hüseyin Ali Han da iştirak etmişlerdir. Bir süre sonra Nahçıvan Hanlığı da Şeki’nin nüfuzunu kabul etmiştir.
Tiflis’i de ele geçirmek isteyen Çelebi Han, 1752 yılının Şubat ayında oğlu Ağakişi Bey’i İrevan ve Gence Hanlığından da topladığı büyük bir ordunun başına kumandan tayin ederek Tiflis üzerine gönderdi. Bunu duyan İrakli bütün Gürcistan’dan ordu toplayarak, Şeki ordusunun üzerine yürüdü. Ağakişi Bey bu savaşta yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı.
Bunu fırsat bilen Gürcü Çarları büyük bir orduyla yeniden Car-Balaken üzerine hücum etti. Hacı Çelebi Han Car cemaatinin yardımına geldi ve Kanık nehri yakınlarında iki ordu arasında çok şiddetli savaş başladı. Yapılan bu savaşta Gürcü Çarları öncekinden daha ağır yenilgiye uğrayarak geri çekilmek zorunda kaldı.
Hacı Çelebi Han Şirvan’ı da kendi topraklarına katmak ve tüm Şirvan’ın hâkimi olmak istiyordu. Bu isteğini Şeki’de yaptırmış olduğu Cami’nin de duvarına yazdırmıştı. Cami’nin (h. 1162, m. 1748-49 tarihli) kitabesinde “Şeki hâkimi, Şirvan emiri Hacı Çelebi Sultan Kurban oğlu” ifadeleri kayıtlıdır. Bunun içindir ki, Hacı Çelebi Han, 1755 yılında Şirvan’a hücum ederek, Ağsu şehrini kuşatmaya aldı. Bunun üzerine Şirvan Han’ı Muhammed Ali Han, Kuba Han’ı Hüseyin Ali Han’dan yardım istedi. Kubalı Hüseyin Ali Han’ın yardıma gelmesi ile Çelebi Han’ın ordusu yenilerek geri çekildi. Bununla da Çelebi Han’ın Şirvan’ı fethetme isteği sonuçsuz kaldı.
Hacı Çelebi 12 yıl Şeki Hanlığı’nda hükümdarlık ettikten sonra 1755 yılında vefat etti. Hayatının çoğunu fütuhat yapmakla geçiren Çeleni Han, Hanlığın arazisini genişletmekle meşgul olmuştur. Ancak Hacı Çelebi Han Şeki Hanlığı’nın arazisini genişleterek Azerbaycan’ı birleştirme hayalini hayata geçiremedi. Ancak buna rağmen onun döneminde (1743-1755) Şeki Hanlığı Azerbaycan’ın en kudretli Hanlığı olmuştur.
Çelebi Han her zaman istişareye önem verirdi. Önemli işlerde ve savaş zamanı istişare heyetini toplar ve onlara danışmadan iş yapmazdı. Çelebi Han halkıyla her zaman iyi geçinen bir hâkim olmuştur. Onun bu tavrı hüküm sürdüğü bölgedeki Hristiyan ahalinin İslam’ı kabul ederek Müslüman olmasına neden olmuştur. Şeki Hanlığı’nın merkezi olan Şeki şehrinin gelişmesinde önemli katkıları olmuştur. O burada medreseler, mescitler, kervansaraylar ve hamamlar yaptırmıştır.
B. Kızılkaya İhaneti
Şeki Hanlığı’nın güçlenmesi ve Çelebi Han’ın Azerbaycan topraklarını birleştirmek istemesi, Azerbaycan’ın diğer Hanlıklarını, özellikle Karabağ Hanlığı’nı, ayrıca Gürcistan’ın Kartli ve Kaheti Çarlarını rahatsız etmişti. Kartli Çar’ı Teymuraz ve onun oğlu Kaheti Çar’ı II. İrakli, Car-Balakeni ele geçirmek için buraya ordu gönderdiler. Ancak Hacı Çelebi Han 1751 yılında yapılan savaşta Çar ordularını yenilgiye uğrattı.
Bu yenilgiye rağmen Çarlar Azerbaycan topraklarından vazgeçmek istemiyorlardı. Teymuraz ve oğlu II. İrakli, Çelebi Hanla yalnız baş edemeyeceklerini anlamışlardı. Hacı Çelebi Han’ın güçlenmesinden rahatsız olan Karabağ Han’ı Penah Ali Han, Genge Han’ı Şahverdi Han, Karadağlı Kerim Han, Revan Han’ı Hüseyin Ali Han ve Nahçıvan Han’ı Heyderkulu Han, Çelebi Han’a karşı ittifak kurmak kararı aldılar. Onlar Gürcü Çarları Teymuraz ve II. İrakli’ye de haber göndererek bu ittifaka katılmayı teklif ettiler. Azerbaycan topraklarını işgal etmek için fırsat kollayan ve Hacı Çelebi Han’dan intikam almak isteyen Çarlar bu teklifi kabul ettiler. 1752 yılında II. İrakli, Hanlarla konuşmak için Gence yakınlarında Kızılkaya olarak adlandırılan yerde geldi. Ancak bu buluşma Hanların beklediği gibi geçmedi. Bu buluşmaya ordusuyla gelen II. İrakli, ona güvenerek ordusuz gelen Hanları yakalayarak esir aldı.
Şeki Hanlığı’na karşı II. İrakli ve Azerbaycan Hanlarının ittifakından haber alan Hacı Çelebi Han ordusu ile birlikte Kür Nehri’nin sol kıyısına gelerek burada karargâh kurdu. Ancak II. İrakli’nin Hanlara ihanet ederek onları esir aldığını duyan Çelebi Han şahsi ilişkileri bir tarafa bırakarak Azerbaycan uğruna onları kurtarmaya karar verdi. Han’ın istişare heyeti durumu istişare ettikten sonra karar alınmasını istediler. Çelebi Han heyetine dönerek şunları söyledi: “İstediğinizi kararlaştırın, fakat muhakkak o kararlar içerisinde Kür Nehri’ni geçmek olsun”.Çelebi Han bununla savaşa girmeye gönülsüz olan istişare heyetine, Hanların esirlikten kurtarmak gerektiğini ve bunun için de Kür Nehrini geçerek savaşa girmenin önemli olduğunu söylemiştir. “Bazı Gürcü kaynaklarının verdiği malumata göre, II. İrakli’nin Hanları esir aldığı zaman Karabağ Han’ı Penah Ali Han’ın oğlu İbrahim Bey Şeki’ye giderek Çelebi Han’a Çar’ın Hanları esir aldığını ve Hanların onu yardımına ihtiyacı olduğunu bildirmiştir. İbrahim Bey, Çelebi Han’a onları esirlikten kurtarırsa Şeki Hanlığı’na tabi olacağını söylemiştir. Çelebi Han ordusunu toplayarak Gürcü Çarıyla vuruşmak için yola çıktı. Fakat Çelebi Han’ın böyle yapmasının nedeni Hanların ona vadettiği şeyler değil, Onun Çarlarla olan eski düşmanlığı idi.”
Hacı Çelebi Han Kür’ü geçerek Gence’ye geldi. 1752 yılında II. İrakli’nin ordusuyla savaşa giren Çelebi Han, İrakli’nin ordusunu ağır yenilgiye uğrattı. Ordusunun yenildiğini gören İrakli, Hanları da yanına alarak kaçmaya başladı. İrakli’nin kaçan ordusunu takip eden Çelebi Han Tiflis’in 3 km. kadar yakınlarında onun ordusunu yakalamayı başardı. İki ordu yeniden savaşmaya başladı ve İrakli, Hacı Çelebi Han önünde yeniden yenilgiye uğradı. II. İrakli bu defa hanları bırakarak kaçmaya mecbur oldu. Çelebi Han, Çar ordusunu takip zamanı ele geçirmiş olduğu, Borçalı, Şemkir ve Kazak’a oğlu Ağakişi’ni hâkim tayin ederek geri döndü. Mirze Adıgüzel Bey “Karabağname” isimli eserinde bu olaydan şöyle bahseder: “Çelebi Han, Hanları esirlikten kurtardı ve onlarla görüşmeden hepsini kendi topraklarına gönderdi.” Bu olay Azerbaycan tarihine “Kızılkaya İhaneti” diye geçmiştir.
