Fransa
TARIHSEL AÇIDAN BAKILDIĞINDA TÜRKIYE İLE FRANSA'NIN MENFAATLERININ BIRBIRINI TAMAMLAYICI NITELIĞI*
Bu yazı nı n başlığı Türk-Fransı z ilişkilerinin beş yüzyı llı k tarihine yabancı olanlara belki fazla iyimser görünebilir. Ama, sanı rım, iki devlet arası nda geçen tarihsel olaylar, hatta geleceğe ışık tutabilecek bugünkü gerçekler böyle bir başlığı yerinde gösterici niteliktedir. Konuyu hem kronolojik, hem de analytique bir düzen içinde anlatmağa çalışacağım. Sonunda, ilişkilerimizin ileriye yönelik görünüşü üzerinde kişisel düşüncelerimi açı klayacağım. Türk-Fransız ilişkileri beklenmedik bir zamanda, birden bire kurulmuş ve kısa sürede bir ittifaka dönüşmüştür: 1525 yılı nda I. François'nı n Kanuni Sultan Süleyman (ya da Fransızları n deyimiyle, Muhteşem)'dan, Batı Avrupa'da üstünlük kuran imparator V. Charles'a karşı yardım istemi Fransa bakımı ndan son çare idi. Türkiye açısı ndan ise bulunmaz bir fı rsattı. Bilindiği gibi, Müslüman Doğu ile Hristiyan Batı arası nda düşmanlı k Haçlı Seferlerinden beri süre gelmişti. Bunları n sonuncusu Türklere karşı ı 396'da aşağı Tuna üzerindeki Niğbolu (Nicopolis)de olmuştu. Bu savaşa 6000 kişilik bir Fransız kuvveti de katı lmıştı . Oysa, şimdi Hristiyan dünyası nı n en önemli devletlerinden biri olan Fransa'nı n "tr6 chrtien" Kralı İslam dünyası nı n Hâlifesi Türk Sultanı ndan yardım istiyordu. Böyle birşey Türkler bakımı ndan olası bir Haçlı cephesinin parçalanması demekti ve Türklerin Avrupa işlerine müdahalelerini meşru göstermeğe yarayacaktı . İşte bu düşüncelerle, Sultan Süleyman François'nı n, Elçisi Frangipani ile ilettiği, yardım isteğini iyi karşılamış ve ertesi yı l 1526'da V. Charles'a karşı Orta Avrupa'da bir sefer açmış, Macaristan'ı istilâ etmişti. 3 yı l sonra da 152q'da Viyana'yı muhasara edecekti. Bu arada Barbaros'un emrindeki Türk deniz kuvvetleri V. Charles'ı n deniz kuvvetlerine darbeler indirecekti.
Fransa'nın ilk sürekli Büyükelçisi Jean de la For& Türkiye'ye 1535 yılı nda gelmişti. Onun Başvezir İbrahim Paşa ile bir "Banş, Dostluk ve Ticaret Andlaşması" tasarısı üzerinde görüşmeler yaptığı bilinmektedir. Oysa Türklerin öteden beri ticari imtiyazlan (capitulation) Sultanı n bir Fermanı ile yani tek yanlı bir bağıt olarak verdiklerine bakılırsa, iki yanlı böyle bir andlaşma yapılmasını n Istanbul'da tereddüt uyandı rdığı anlaşılmaktadı r. Son zamanlarda, özellikle türk tarihçisi Halil İnalcı k'ı n yaptığı araştı rmalara göre, sözkonusu andlaşma tasarısı imzalanmadan, Başvezir İbrahim Paşanı n kasası nda kalmış, Paşa da 1536'da idam edilince yürürlüğe girmemiştir. Ayrıca bir Fermana da rastlanmamaktadı r. Bu durumda Fransızlara ilk yazı lı kapitüler haklar 1569'da Sultan 2. Selimin bir Fermanı ile tanı nmıştı r. Sultanı n bunu, Kıbrıs'ın istilâsı hazırlanı rken, Fransa'nı n Adanı n sahibi Venediklilere yardım etmesini önlemek amacı yla yaptığı tahmin edilmektedir. Herhalde ı 536'da Türk-Fransız diplomatik ilişkilerinin kurulması ndan önce siyasal bir işbirliği ve fiili bir ittifak gerçekleşmiş bulunuyordu. Bu durum Fransa'nı n artı k bir Türk askeri yardımı na ihtiyacı kalmadığı 1559 yı lı na dek 33 yıl sürecektir. Ilişkilerin "eroik" dönemi ı diyebileceğimiz bu süre içinde iki tarafın ortak menfaati Avrupa'da Almanya imparatoru ve İspanya Kralı V. Charles'ın geniş egemenliğine karşı bir denge kurulmasındaydı . Bu ortak menfaat, V. Charles'den sonra Habsburglara karşı siyasal bir "contexte" içinde devam edeceği gibi, 18. yüzyıldan sonra güneye doğru genişlemek isteyen Rusya'ya karşı da geçerliliğini sürdürecekti. 1559 yılı ndan Bonarparte'ı n 1798 Mısı r Seferine kadar 240 yıl süren ikinci dönem, bir kaç kez geçici diplomatik gerginlikler hariç, iki taraf arası nda barış ve dostluk içinde gelişmiştir. Bu dönemde Fransa'nı n Türkiye'nin askeri desteğine gereksinimi olmamıştır. Esasen, Fransa gittikçe güçlenmektedir. özellikle XIV. Louis (le Roi-Soleil) zamanı (ı 643-1715) Fransa Avrupa'nın en güçlü devletidir. Ancak daha sonra yedi yıl savaşlannda (1756-1763) denizaşırı sömürgelerinin çoğunu Ingiltere'ye kaptırmış, ülke ayrıca ekonomik bir bunalım içine girmiştir. 240 yıllık bu "dostça ilişkiler" döneminde Fransa'nın Türkiye'deki başlıca çı kan ticaridir. 1569 Kapitülasyonu ve onu izleyen kapitülasyonlarBkz. Ismail Soysal, "Türk-Fransız münasebetlerinin ilk devresi" İstanbul, 1953, İstanbul üniversitesi Edebiyat Fak., Tarih Dergisi, S. 63-94. TÜRKIYE ILE FRANSA'NIN MENFAATLER' 465 la elde ettiği haklar (Vergi bağışıklığı, yargısal alanda ayncalı k, Imparatorluğun limanlanna girebilmek için tüm Batılı gemilerin Fransız bayrağı çekmesi kuralı, katoliklerin korunması , Kudüs'te ayncalık vb.) çeşitlendirilmiştir. Gerçi ı 58o'den sonra İngiltere, Hollanda vb. de benzeri haklar elde edecektir. Ama Fransa üstünlüğünü korumaktadır. Herhalde 18. yüzyıl sonlarına dek Osmanlı Imparatorluğu Fransız dış ticaretinde en üst sıra Fransa bununla yetinmemekte, 18. asnn ikinci yarısında Karadeniz'i de Fransız ticaret gemilerine açtırmağa çalışmaktadır.
