TÜRK DİLİNİN TARİHSEL DÖNEMLERİ

Çağdaş Türk dili alanı, Balkanlardan Büyük Okyanusa, Kuzey Buz Denizinden Tibet'e kadar uzanan yaklaşık 11 milyon km² geniş bir alandır. Türk dili, diğer dillerde olduğu gibi tarihi akış içerisinde değişmiş ve kollara ayrılmıştır. Bugün bu yazıda, Türk dilinin tarihsel dönemlerine değineceğim.

TÜRK DİLİNİN TARİHSEL DÖNEMLERİ

1. Altay Dil Birliği Dönemi
2. İlk Türkçe Dönemi (Çuvaş-Türk Dil Birliği)
3. Proto Türkçe Dönemi
4. Eski Türkçe Dönemi (6.-10.yy)
5. Orta Türkçe Dönemi (11.-16.yy)
6. Yeni Türkçe (Yeni Yazı Dilleri) Dönemi (16.yy ve sonrası)
7. Modern Türkçe Dönemi (20.yy ve sonrası)

Dillerin gelişim süreçlerinin dilbilimsel ölçütlerle belirlenmesi gerekir. Fakat çoğu zaman yazı dili olmayan tarihi dillerle ilgili yeterli filolojik malzemenin bulunamayışı dilsel süreçlerin tarihsel, siyasi, sosyal ve politik olgular aracılığıyla belirlenmesini zorunlu kılmaktadır. Bugün Türkçenin tarihsel dönemlere ayrılması sorunu tam olarak çözülememiştir. Ana hatlarıyla ortaya konulan tasnif yukarıdaki gibidir.

1.Altay Dil Birliği Dönemi

Türkçe, genel kültür olarak herkesçe bilindiği üzere Ural-Altay Dil Ailesi'ne mensuptur. Kuramsal Altay dilinden ilk olarak Japoncanın, ardından Korecenin ayrıldığı düşünülmektedir. Japonca ve Korecenin ayrılmasından sonra Türk-Moğol dilbirliği denen ikinci bir aşama söz konusudur.

2.İlk Türkçe Dönemi (Çuvaş-Türk Dil Birliği)

Türkçenin Altay dil birliğinden ayrıldığı devir, Türkçenin tarihi dönemleri içinde ilk Türkçe dönemi olarak adlandırılır. Yine kuramsal şekillere dayalı bu döneme ait sınırlı bilgimiz vardır. İlk Türkçe döneminin başlangıcı kesin olarak bilinmemekle birlikte, Milattan önce birkaç bin yıllık dönemi kapsadığını tahmin edilmekte ve Milat sıralarında sona erdiği düşünülmektedir. İlk Türkçe dönemi, Türkçenin Ana Altaycadan ayrıldıktan sonraki ilk dönemi kabul edilebilir. Bu döneme Çuvaş-Türk dil birliği dönemi adı da verilmektedir.

3.Proto Türkçe Dönemi

Dil biliminde proto-dil kavramı, "kurulmuş veya tasarlanmış dil" anlamı taşır. Kuramsal bir dil modelidir. Proto-dilin özelliklerine yazılı dillerin karşılaştırma ve analiz edilmesi yoluyla, tarihi ve karşılaştırmalı dilbilimin teknikleriyle ulaşılabilir.


Milat sıralarında başladığı kabul edilen Proto Türkçe dönemi ise Hun çağı ile ilişkilendirilmektedir. Proto Türkçe, bugün için kesin olarak bilinmeyen ancak muhtemelen tarihlendirmesi Hun çağı olarak yapılan bir dönemde iki ana kola ayrılmıştır. Aşağıdaki ses denklemi bu dönem için belirleyici karakteristik özelliktir:

Ogur kolu

Proto-Ogur kolu, r/l yönünde gelişme göstermiş ve bugünkü modern alandaki tek temsilcisi Çuvaş Türkçesidir. Tarihsel temsilcisi ise Eski Bulgar Türkçesidir. Bulgar Türkçesi, 5. ve 6. yüzyıllarda Kuzey Kafkasya da ve Karadeniz'in kuzeyinde yaşayan Bulgar Türklerinin diliydi. Bugün elimizde Bulgar Türkçesiyle ilgili çok sınırlı bir dil malzemesi vardır.

Oguz kolu

Çuvaş Türkçesi dışında kalan bütün tarihi ve modern Türk yazı dilleri ise z/ş yönünde gelişme gösteren Proto-Oguz koluna mensuptur. Türk dilinin en eski yazılı kaynaklarının olduğu Eski Türkçe(Göktürk, Uygur), Orta Türkçe(Hakaniye, Harezm, Kıpçak, Çağatay, Eski Anadolu Türkçesi) tarihi yazı dilleri dönemi ile Çuvaş Türkçesi dışındaki bugünkü yazı dilleri ve ağızları bu kola aittir.

4.Eski Türkçe Dönemi (6.-10.yy)

Türkçenin yazılı metinlerle bilinen en eski dönemi Eski Türkçe olarak adlandırılmaktadır. Türkçenin işlek bir yazı dili olarak kullanıldığını belgelendirebildiğimiz en eski dönemidir.

Eski Türkçe döneminde siyasi coğrafyaya hakim unsur, 6.yüzyılın ortalarında Batı Moğolistan daki Altay dağları bölgesinde yaşayan ve aynı tarihte Çin'in kuzeyinde büyük bir devlet kuran(550-630, 680-745) Göktürklerdi. Bu dönemdeki söz konusu Türkçe, Göktürklerin diliydi. Ayrıca bu dil 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan daki Göktürk egemenliğine son vererek orada bir devlet kuran Uygurlarla(745-840), Şincan daki Tarım havzasında Koça-Turfan Uygur devletini(850-1250) kuran yerleşik Maniheist ve Budist Uygurların da diliydi.

Eski Türk çağlarından bugüne kalan metinler, Türklerin kendi dillerinin yazımında birden çok alfabe kullandıklarını göstermektedir. Göktürk dönemine ait metinlerin hemen hemen hepsinde Türk Runik yazısıyla yazılmıştır. Eski Türkçe dönemine ait yazılı belgelerin büyük bir çoğunluğu Bengü taş olarak adlandırılan taşlara yazılmıştır ve sonsuzluğu simgeleyen kaplumbağa kaideleri üzerine oturtulmuştur. Göktürklerden kalan bu yazıtlar arasında yazılış tarihleri en kesin olanlar ve doğrudan doğruya Türk dili ve tarihi için kaynaklık edenler, Orhun abideleri olarak bilinen Kültigin, Bilge Kağan ve Bilge Tonyukuk yazıtlarıdır.

II.Göktürk Kağanlığının yıkılmasından sonra Türk Kağanlığının başına geçen Uygurlar, devletlerini, Göktürk devletinin sahip olduğu mirasın üzerine kurdukları için bozkır kültürünün geleneğini sürdürüyordu. Uygurların kullandığı dil ve yazı dil geleneği, Göktürk dönemi Türk yazı dilinden farklı değildi. Bu dönemi, aralarında çok ufak farklar olmasına karşı biz yine de Göktürk Türkçesi ve Eski Uygur Türkçesi olarak ikiye ayırıyoruz.

5.Orta Türkçe Dönemi (11.-16.yy)

Türklerin 10. yüzyılda İslamiyeti kabul ederek yeni bir çevreye girmesiyle, Eski Türkçe döneminden itibaren süregelen yazı dili geleneği değişmeyerek devam etmiştir. Ancak İslamiyete girmeyle Eski Türkçe dönemi kapanmış ve yeni yazı dilleri oluşum sürecini toplayan Orta Türkçe dönemi (11.-16.yy) başlamıştır.

Bu dönemde Orta Asya bozkırlarından çıkan Türk toplulukları Avrasya ve ön Afrika coğrafyasına yayılmaya başlamışlardır. Ogurlar ve Kıpçaklar, Dest-i Kıpçak ve Mısır-Suriye bölgesine; diğer eski Türk toplulukları batıya, Avrasya derinliklerine; Uygurlar güneye, Sincan'a; Oğuzlar ise güneybatıya, İran, Anadolu ve Balkanlara yönelmişlerdir. Böylelikle Türk dilli topluluklar Avrasya ve Afrika coğrafyasında, çok sayıda siyasi oluşumun, devletin içinde, en eski dönemlerden itibaren tarihsel gelişmeleri belirleyici birer öge olarak tarih sahnesinde yer almışlardır.

Oldukça uzun bir süreci kapsayan Orta Türkçe dönemi içinde sınırları yer yer birbiri içine geçen çeşitli yazı dilleri oluşmaya başlamıştır. Bu dönem çeşitli Türk yazı dillerinin oluşma dönemidir. Bu yazı dillerinin sıralaması şöyledir:

a. Hakaniye Türkçesi (11.-16.yy)
b. Harezm Türkçesi (14.yy)
c. Kıpçak Türkçesi:
-Altın Orda Kıpçak Türkçesi (13.-16.yy)
-Memlük Kıpçak Türkçesi (13.-16.yy)
-Ermeni Kıpçakçası (16.-17.yy)
d. Eski Anadolu Türkçesi (13.-15.yy)
e. Çağatay Türkçesi (15.-19.yy)

a. Hakaniye Türkçesi (11.-16.yy)

Orta Türkçenin başlangıç dönemini oluşturan ve yine Eski Türkçenin üzerinde temellenen Hakaniye Türkçesi, Hakaniye (Karahanlı) devletinin yazı diliydi. Hakaniyelilerin İslam dinini kabul etmelerinden sonra başkent Kaşgar önemli bir kültür merkezi haline gelmiştir. Bu dönemdeki eserler, Eski Uygur Türkçesine çok yakın özellikler taşımaktadır fakat sözvarlığında arapçanın ve farsçanın tesirleri artmıştır.

Eski Türkçe döneminde Türkçenin tek bir yazı dili vardı. Hakaniye Türkçesinden sonra Türk yazı dili farklı kollarda dallanmaya başlamıştır.

b. Harezm Türkçesi (14.yy)

11.yüzyılda Türk yazı geleneği, Orta Asya da iki ayrı çevrede kendine gelişme yolu çizmiştir. Bunlardan doğuda olanın merkezi Kaşgar'ken(Hakaniye), batıda yer alan çevrenin merkezleri Harezm ve Sirderya ırmağının güneyindeki Yedisu, Merv ve Buhara gibi şehirler olmuştur.

12.yüzyıldan sonra Orta Asyadaki Türk edebi dilinin gelişme sahası Harezm olmuş, Kıpçak-Oğuz unsurlarıyla kendine has dil özellikleri olan ve geçiş Türkçesi özelliği taşıyan Harezm Türkçesi şekillenmiştir. Hakaniye Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş Türkçesi olan Harezm Türkçesi, bölgedeki kuvvetli Oğuz ve Kıpçak dil unsurlarını bünyesine alarak kendine has bir gelişme yolu çizmiştir. Bir taraftan Hakaniye-Harezm doğrultusunda ilerlerken öte taraftan Harezm-Kıpçak ve Harezm-Oğuz doğrultusunda gelişmiştir.

Harezm de uzunca bir süre Oğuz ve Kıpçak boyları bir arada yaşamış, bölgede gelişen yazı diline kendi dil özelliklerini vermişlerdir.

c. Kıpçak Türkçesi

Belki daha sonra..